Οι θεραπευτικές χρήσεις της μουσικής στην Αρχαία Ελλάδα

Οι θεραπευτικές χρήσεις της μουσικής στην Αρχαία Ελλάδα

Έρευνα και κείμενο – Συμεωνίδου Χρυσάνθη

Στην αρχαία Ελλάδα δεν εμφανίζεται ο όρος μουσικοθεραπεία όπως χρησιμοποιείται στη σύγχρονη εποχή, γίνεται μόνο αναφορά στην μουσική ως θεραπευτική και μη. Δύο είναι οι κύριες σχολές που ασχολούνται με το πώς αντιλαμβάνεται και κατανοεί ο άνθρωπος τη μουσική και αυτές είναι η Πυθαγορική και η Αριστοξενική.  Σύμφωνα με την Πυθαγορική, «η αντίληψη και η κρίση της μουσικής γίνεται με το πνεύμα και όχι με την αίσθηση της ακοής». Αντιθέτως, ο Αριστόξενος είχε διαφορετική άποψη για τη μουσική ακρόαση. Για την αντίληψη του ήχου θα έπρεπε να χρησιμοποιηθεί από τον ακροατή, η αίσθηση της ακοής και παράλληλα η νοημοσύνη αυτού για την κατανόηση της λειτουργίας των ήχων.

Η μουσική στην αρχαία Ελλάδα αποτελούσε θεραπευτικό μέσο ψυχικών και σωματικών νοσημάτων όπως είναι φοβίες, λιποθυμίες, επιληψία, κάτι που επιβεβαιώνεται και σήμερα από την ιατρική έρευνα. Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν από τους λαούς που εκτίμησαν σε βάθος τη σημασία της μουσικής αντιλαμβανόμενοι την σχέση της με την ψυχή. Εκτός από τη χρήση της στις λατρευτικές γιορτές, η μουσική αποτελούσε και αντικείμενο ψυχικής και σωματικής θεραπείας καθώς και εργαλείο διαπαιδαγώγησης. Η μουσική για τους Αρχαίους Έλληνες αποτελούσε δώρο των θεών στους ανθρώπους και χρησιμοποιούνταν για τρεις διαφορετικούς σκοπούς. Στις τελετουργίες, ως τρόπος διασκέδασης και ως θεραπευτικό μέσο. Η τελευταία αυτή θεραπευτική χρήση της, θεωρούνταν από τους ανθρώπους πολύ σημαντική γιατί επιδρούσε ταυτόχρονα στην ψυχή του ανθρώπου, στο σώμα αλλά και στο πνεύμα του.

Είδη θεραπευτικών τραγουδιών

Ο τομέας της μουσικοθεραπείας στην αρχαία Ελλάδα αποτελούνταν από τρεις ακμάζουσες περιόδους. Αυτές ήταν οι χρόνοι των Ορφικών (περίπου στον 15ο με 12ο αιώνα πΧ), η εποχή του Πυθαγόρα και των Πυθαγόρειων (6ος αιώνας πΧ) και οι κλασικοί χρόνοι (5ος αιώνας πΧ και μετά). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εποχή των Λυρικών (8ος με 6ο αιώνα πΧ), εξαιτίας της εμφάνισης νέας κατηγορίας τραγουδιών τα οποία έχουν θεραπευτική χρήση.

Οι αρχαίοι Έλληνες παρουσιάζουν ως σημαντικότερο Έλληνα θεό τον Απόλλωνα, ο οποίος θεωρούνταν ως ο Θεός του Ήλιου, της Ιατρικής και της Μουσικής. Ήταν επίσης εκφραστής της ελληνικής ιδέας, η οποία θεωρούσε σκοπό της ζωής την επίτευξη της αρμονίας μεταξύ της ψυχής και του σώματος. Με αυτή την ιδέα σχετίζεται και η ιδιότητα του θεού Απόλλωνα που δεν είναι άλλη από την διατήρηση της αρμονίας μεταξύ της μαντικής, της μουσικής και της ιατρικής. Η μουσική χρησιμοποιούνταν ως θεραπευτική μέθοδος στους ναούς του, οι οποίοι ήταν αφιερωμένοι στον γιο του Ασκληπιό. Ο Ασκληπιός χρησιμοποίησε την μουσική σαν εκστατική μέθοδο με σκοπό να αφυπνίσει τη θεραπευτική δύναμη της ψυχής, και με αυτόν τον τρόπο να πετύχει την αποκατάσταση της ισορροπίας ανάμεσα στην ψυχή και στο σώμα. Θεράπευε με τους ήχους την ακοή των κωφών καθώς επίσης κατεύναζε τις φιλονικίες μεταξύ των ανθρώπων. Ο Ασκληπιός κατέκτησε τις πρώτες του θεραπευτικές γνώσεις με δάσκαλο τον Κένταυρο Χείρωνα, μαθαίνοντας να θεραπεύει τους αργοναύτες της αργοναυτικής εκστρατείας όχι μόνο με φάρμακα, βότανα και χειρουργικές επεμβάσεις αλλά και με τη μουσική, θεραπεύοντας τις νευρώσεις.

Εξαγνιστικά άσματα στην αρχαία Ελλάδα που χρησιμοποιούνταν από τους Ορφικούς αλλά και από τους Πυθαγόρειους, ήταν οι επωδές και οι παιάνες (εποχή των Λυρικών 700 – 550 πΧ). Οι επωδές αποτελούσαν τραγούδια με μαγικές ιδιότητες. Παράδειγμα της λειτουργίας των επωδών εμφανίζεται στην Οδύσσεια όπου ο Οδυσσέας θεραπεύει το τραύμα του με επίδεση αυτού και παράλληλα με επωδή από τους γιους του Αυτόλυκου. Άλλες χρήσεις των επωδών εκτός από την ιατρική θεραπεία, είναι η χρήση τους για την θεραπεία των ερωτικών απογοητεύσεων, καθώς και για τον κατευνασμό των στοιχείων της φύσης. Οι Ορφικοί υποστήριζαν πως η δύναμη της μουσικής μέσα από τις επωδές, είναι τόση ώστε να μπορεί να απαλύνει και τους προγόνους από τις αμαρτίες τους. Στις μαγικές επωδούς είχε μικρή σημασία η μουσική καθώς χρησιμοποιούνταν για να συμπληρώνει το ξόρκι που συνόδευε την ασθένεια. Οι παιάνες, είχαν την ιδέα της κάθαρσης από κάτι επιβλαβές, όπως ψυχικές και σωματικές ασθένειες καθώς και ασθένειες που μπορεί να υποσκιάσουν μια πόλη και ήταν αφιερωμένες στη λατρεία του θεού Απόλλωνα. Οι παιάνες, ήταν μια μορφή χορικού τραγουδιού η οποία χρησιμοποιούνταν σε κοινωνικές εκδηλώσεις και εκτελούνταν από όλο το κοινό με τη συνοδεία λύρας, αυλού και φωνής. Στα μεγάλα Παναθήναια έχουμε την εμφάνιση των παιάνων, όπου ψέλνονταν από τους χορούς των γυναικών και των ανδρών.

Η θρηνωδία την εποχή των Λυρικών (700 – 550 πΧ), θεωρούνταν ως θεραπευτικό μέσον. Το μοιρολόι, εξωτερίκευε τον πόνο των συγγενικών μελών του νεκρού, με αποτέλεσμα τη μείωση της αίσθησης της στεναχώριας λόγω της απώλειας του συγγενικού τους προσώπου. Υπήρχαν επίσης επαγγελματίες θρηνωδοί οι οποίοι είχαν αυτή την αρμοδιότητα.

Μουσικοί τρόποι στην αρχαία ελληνική μουσική

Η μουσική μπορεί να διαμορφώσει τον χαρακτήρα του ακροατή καθώς και να προκαλέσει διάφορες «ψυχικές διαθέσεις». Τα επιμέρους στοιχεία της μουσικής σύμφωνα με τους θεωρητικούς Πυθαγόρα, Πλάτωνα και Αριστοτέλη περνούν κάποια μηνύματα ήθους στους ακροατές – διδασκόμενους. Σε αυτό βλέπουμε πως συμφωνεί και η σύγχρονη Ψυχολογία. Τα επιμέρους στοιχεία της μουσικής που προκαλούσαν μια μορφή «ήθους» ήταν, με βάση τους αρχαίους, οι φθόγγοι, το μέλος, τα γένη, οι αρμονίες και οι ρυθμοί. Η μουσική εμφάνιζε χαρακτήρα οργής και πραότητας ανάλογα με τον ρυθμό και την μελωδία που την χαρακτήριζε. Οι μελωδίες επίσης μπορούσαν να προκαλέσουν διαφορετικό αντίκτυπο στον ακροατή, ανάλογα με την αρμονία στην οποία είχαν γραφτεί. Για παράδειγμα, η Μιξολυδική αρμονία είχε θρηνώδη χαρακτήρα και όταν κάποιο άτομο άκουγε αυτή τη μουσική, η ψυχή του θλίβονταν. Οι μαλακές αρμονίες επέφεραν χαλάρωση του νου. Η Δώριος αρμονία, παρείχε γαλήνη και η Φρύγια ενθουσιασμό. Ο ρυθμός επηρέαζε επίσης ανάλογα με το χαρακτήρα του, μονότονο ή απελευθερωτικό, τη διάθεση του ακροατή. Οι φθόγγοι ανάλογα με το ύψος τους, διαμόρφωναν και το ήθος μέσα από τις διαφορετικές εκτάσεις των φωνών. Το μέλος προωθούσε τρία διαφορετικά ήθη για τον λόγο αυτό είχε και διαφορετικές ονομασίες: το «διασταλτικό» μέλος, το οποίο υποστήριζε τις ηρωικές πράξεις και χρησιμοποιούνταν συνήθως στην τραγωδία, το «συσταλτικό» μέλος, που εξέφραζε πιο ήπια συναισθήματα όπως αυτό της συστολής, του σεβασμού, της περισυλλογής, της μελαγχολίας κ.α. και τέλος, το «ησυχαστικό» μέλος, που εξέφραζε την ηρεμία και την γαλήνη, και το οποίο ήταν κατάλληλο για θρησκευτικούς ύμνους. Τα γένη (δηλαδή οι διαφορετικές διαιρέσεις του τετραχόρδου) επίσης χωρίζονταν σε 3 κατηγορίες «ήθους». Το διατονικό γένος, που ήταν αυστηρό και αρρενωπό, το χρωματικό, που ήταν πιο γλυκό και το εναρμόνιο, που ήταν και το ακριβέστερο. Κάθε αρμονία (ένας όρος περίπου αντίστοιχος με τον «τρόπο») είχε το δικό της ήθος. Σχετικά με την Δώρια αρμονία ο Πίνδαρος ανέφερε, πως έχει χαρακτήρα επιβλητικό και επίσημο. Ο Πλάτωνας πίστευε πως είναι μια από τις κομψότερες αρμονίες και παρουσίαζε έναν χαρακτήρα του άνδρα που ήταν γενναίος στη μάχη, ακλόνητος μπροστά στον θάνατο και με αυτοέλεγχο. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε πως αυτή η αρμονία είχε ανδροπρεπή χαρακτήρα. Η Φρύγια αρμονία ταίριαζε στις διακυμάνσεις της ψυχικής διάθεσης του ανθρώπου. Ο Αριστοτέλης αναφέρει σχετικά με την Φρύγια αρμονία πως παρουσίαζε παρόμοιες ιδιότητες με τον αυλό, είχε δηλαδή οργιαστικό και συναισθηματικό χαρακτήρα. Έκανε τους ακροατές ενθουσιαστικούς και ήταν η πιο ενδεδειγμένη αρμονία για τον διθύραμβο, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Η Φρύγια αρμονία σχετιζόταν κυρίως με τον αυλό και τον ενθουσιασμό, προκαλούσε συναισθήματα και με αυτό τον τρόπο ήταν δυνατόν να οδηγήσει έναν άνθρωπο, και τις εσωτερικές του δυνάμεις, στην κάθαρση. Αυτού του είδους η αρμονία η οποία ονομάζεται «Φρύγια», ήταν διαφορετική από την παλιά Φρυγική μουσική η οποία σχετίζεται με τον μυθικό μουσικό Όλυμπο. Η μουσική του Ολύμπου δεν ήταν πολύχορδη μουσική, και θεωρούνταν ως ιδεατή. Η παλαιά σπονδειακή μουσική ήταν αμιγώς πεντατονική . «Αυτή η διαφορά ανάμεσα στην παλαιά Φρύγιο αρμονία του Ολύμπου, τον σπονδειακό τρόπο, και αργότερα την Φρύγιο αρμονία, αντανακλάται σε μια μεσαιωνική πηγή. Εκεί βρίσκουμε την ακόλουθη σημαντική πληροφορία η οποία αποκαλύπτει την διαφορετική επίδραση του Σπονδειακού τρόπου, που είχε φρυγική καταγωγή και της μεταγενέστερης Φρυγικής αρμονίας». Υπάρχει ένα παράδειγμα του Πυθαγόρα, ο οποίος ηρέμησε έναν μεθυσμένο έφηβο της Ταυρομένιας, ο οποίος είχε δημιουργήσει περιστατικό υπό την επήρεια του Φρυγικού τρόπου. Ο Πυθαγόρας επανέφερε τον νέο στις αισθήσεις του, εκτελώντας μια σπονδειακή μελωδία. Η Λύδιος αρμονία κατατάσσεται και αυτή στις χαλαρές και ήπιες αρμονίες. Ο Αριστοτέλης την θεωρούσε κατάλληλη για την εκπαίδευση των αγοριών λόγω της εύκολης χρήσης της και του διασκεδαστικού χαρακτήρα της. Η Ιώνιος αρμονία χαρακτηρίζεται από τον Πλάτωνα ως ήπια, χαλαρή και κατάλληλη για συμπόσια. Όπως και η Λυδική δεν συνιστώνταν για την προετοιμασία των ανδρών για τον πόλεμο, δηλαδή δεν δημιουργούσε ηρωικό χαρακτήρα. Η Μιξολύδια αρμονία ήταν πιο κοντά στη Δώρια, με ύφος θρηνητικό και παθητικό κατάλληλο για τραγωδία. Οι ρυθμοί και τα μέτρα διαμόρφωναν επίσης το ήθος. Καθησυχαστικοί ρυθμοί ήταν όσοι άρχιζαν από θέση μείζονος κλίμακας, και αυτοί που δημιουργούσαν ταραχή άρχιζαν με άρση από ελάσσονα κλίμακα. Επιπλέον, οι ρυθμοί που είχαν ίσες αναλογίες ήταν πιο ευχάριστοι από αυτούς που αποτελούνταν από ένα ολόκληρο και το μισό του. Αν και οι επιδράσεις αυτές της μουσικής δεν χαρακτηρίζονται ξεκάθαρα ως «θεραπευτικές», στην πραγματικότητα όμως, καθώς δείχνουν την άμεση σχέση του ανθρώπινου ψυχισμού με την μουσική, εξηγούν την αντίληψη των αρχαίων για την θεραπευτική δύναμη της μουσικής.

Πυθαγόρας και Πυθαγόρειοι

Ο Πυθαγόρας πειραματίστηκε με το μονόχορδο όργανο υπολογίζοντας τους λόγους μεταξύ των διαστημάτων. Μέσα από την μαθηματική του λογική υπολόγισε τα διαστήματα που οι μουσικοί έως τότε γνωρίζανε εμπειρικά. Η Θεωρία του πάνω στα μουσικά διαστήματα αποτέλεσε σημαντική βάση για την ανάπτυξη δύο επιμέρους θεωριών αυτή της Αρμονίας της Φύσεως και της Αρμονίας των Σφαιρών. Αυτές οι θεωρίες σχετίζονταν μεταξύ τους και αποτελούσαν τον πυρήνα, με τον οποίο είχε άμεση σχέση η αρμονική ύπαρξη του ανθρώπου. Ο Πυθαγόρας ασχολήθηκε με τη μαθηματική πλευρά της μουσικής υπολογίζοντας τους λόγους των μουσικών διαστημάτων. Συστηματοποιήθηκε έτσι η μαθηματική βάση της μουσικής κλίμακας, πράγμα που αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα για τη δημιουργία της δυτικής μουσικής θεωρίας αργότερα. Ο Πυθαγόρας «ανακάλυψε την αριθμητική σχέση μεταξύ των δονήσεων 2 ήχων ενός διαστήματος». Π.χ. μεταξύ των φθόγγων μιας οκτάβας ο λόγος που σχηματίζεται είναι 1 προς 2 (1:2). Θεωρούσε τους φθόγγους ως αρμονικές και υποστήριζε πως οι κανόνες του σύμπαντος και της ανθρώπινης ψυχής είναι παρόμοιοι και σχετίζονται μεταξύ τους. Πίστευε πως η μουσική έχει την δύναμη να επαναφέρει την αναστατωμένη ψυχή στις παγκόσμιες αρμονίες και δια μέσω αυτών, στην αρμονία του σύμπαντος. Με αυτόν τον τρόπο η Πυθαγόρεια αντίληψη αποδίδει θεραπευτικές ιδιότητες στη μουσική. Πιο αναλυτικά σε σχέση με το υγιές άτομο, ο Πυθαγόρας υποστήριζε πως οι αρχές της αρμονίας που ισχύουν για τα ουράνια σώματα, ισχύουν εξίσου και για τη μουσική και τον άνθρωπο, άρα η υγεία θα σχετίζεται με την αρμονία μεταξύ αυτών. Η πυθαγόρειος φιλοσοφία υποστηρίζει πως οι νόμοι της μουσικής επηρεάζουν την ψυχή του ανθρώπου διαμέσου της αρμονίας και καθώς η αρμονία του σύμπαντος ταυτίζεται με αυτήν της ψυχής, η μελωδία και ο ρυθμός μπορούν να επαναφέρουν την ψυχική ισορροπία και αρμονία στον άνθρωπο. Τότε το σώμα μπορεί να είναι υγιές. Η ψυχή μπορεί να εξαγνιστεί και να θεραπευτεί όταν τα μουσικά διαστήματα είναι έτσι τοποθετημένα ώστε να «…αντανακλούν την φυσική τάξη των ουρανών…». Επιπλέον, όπως αναφέρει ο Δρίτσας στο βιβλίο του περί των θεωριών του Πυθαγόρα, «…οι μαθηματικοί λόγοι που καθορίζουν τα βασικά μουσικά διαστήματα, τα οποία προέρχονται από την αρμονική διαίρεση του μονόχορδου, καθορίζουν και τις σωματομετρικές αναλογίες του ανθρώπινου σώματος καθώς και άλλων φυσικών κατασκευών όπως τα φύλλα των δένδρων, τα φτερά της πεταλούδας κ.α.». Ο Πυθαγόρας υποστήριζε πως για να θεραπευτεί ένας οργανισμός πρέπει να θεωρηθεί ως «ολοκληρωμένος οργανισμός», διαφορετικά η θεραπεία ενός μόνο τμήματος του οργανισμού όχι μόνο δεν ολοκληρώνει την θεραπεία του ατόμου αλλά μπορεί και να την καθυστερήσει. Έπρεπε δηλαδή να είναι σε αρμονική λειτουργία τα διάφορα τμήματα του ανθρώπινου οργανισμού, ώστε αυτός να λειτουργεί σωστά. Οι Πυθαγόρειοι εφάρμοζαν μια μορφή μουσικής ψυχοθεραπείας, σύμφωνα με την οποία χρησιμοποιούσαν σε καθημερινή βάση άσματα και έργα για λύρα. Η μουσική πριν από την κατάκλιση βοηθούσε στην απαλλαγή των ταραχών που επέφερε η ημέρα και οδηγούσαν σε έναν πιο ελαφρύ ύπνο. Το πρωί ειδικά άσματα τους βοηθούσαν να εξέλθουν από την νωχέλεια του ύπνου, έτσι ώστε να ετοιμαστούν για την υπόλοιπη ημέρα. Η αποτελεσματικότητα αυτών των θεραπειών οφειλόταν στην σωστή επιλογή μουσικών τρόπων και ρυθμών. Οι Πυθαγόρειοι χρησιμοποιούσαν τη μουσική επίσης για την «θεραπεία ψυχικών παθήσεων». Τα διάφορα είδη της μουσικής είχαν την ιδιότητα να γιατρεύουν δυνατές συγκινήσεις και πάθη, καταστάσεις μελαγχολίας και γενικά κάθε είδος «ψυχοδιανοητικής» και «νευροψυχικής ανωμαλίας». Ο Πυθαγόρας για να απαλύνει την ψυχή και να την «διορθώνει» έπαιζε λύρα και έψαλλε στίχους από ποιήματα του Ομήρου και του Ησίοδου. Όφειλε την θεραπευτική δύναμη των ύμνων του στον καλό συνδυασμό αρμονιών, κλιμάκων και ρυθμών. Οι Πυθαγόρειοι προτιμούσαν την λύρα από τον αυλό. Ωστόσο κάποια είδη αυλητικής μουσικής θεωρούνταν θεραπευτικά για ορισμένες σωματικές παθήσεις όπως η λιποθυμία, η επιληψία, η ισχιαλγία καθώς και τα δαγκώματα από φίδια.

Άλλοι Θεωρητικοί

Σύμφωνα με τον Όμηρο, η μουσική μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την αποφυγή αρνητικών παθών και επιπλέον σαν μορφή ψυχαγωγίας, που είχε σκοπό την ψυχική και σωματική ανάταση του ατόμου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η μέθοδος του Ερώφιλου ο οποίος ρύθμιζε τον αρτηριακό σφυγμό με βάση την μουσική κλίμακα που αντιστοιχούσε στην ηλικία του κάθε ασθενούς. Ο Δημόκριτος υποστήριζε τις θεραπευτικές ιδιότητες των αρμονικών ήχων του αυλού σε αντίθεση με τον Πυθαγόρα. Ο αυλός ερχόταν σε επαφή με το πάσχον όργανο και εν συνεχεία με τις δονήσεις που παρήγαγε, επενεργούσε θεραπευτικά στους μύες. Ο Σωκράτης σε έναν από τους διαλόγους του Πλάτωνα απαντάει σε ερώτημα του Χαρμίδη για την θεραπεία της κεφαλαλγίας. Του προτείνει κάποιο φύλλο φυτού αλλά με τη συνοδεία κάποιας επωδής, διαφορετικά το φάρμακο δεν θα είχε κάποια λειτουργία μόνο του. O Δάμωνας (5ος αιώνας πΧ) πίστευε στην άμεση σχέση της ψυχής με την μουσική, πράγμα που είναι σύμφωνο και με την θεωρία των Πυθαγόρειων. Υποστήριζε την καθημερινή ενασχόληση των νέων με την μουσική, ώστε να ανατρέφονται σωστά και να αναπτύσσεται ομαλά ο χαρακτήρα τους. Ο Δάμωνας στο βιβλίο του Πολιτεία, και βασιζόμενος σε μια αναφορά του Σωκράτη, παρουσιάζει ιδιαίτερο σεβασμό για τις απόψεις αυτού όσον αφορά την ηθική αξία της μουσικής. Δηλαδή πως δεν μπορεί να υπάρχει σταθερότητα των νόμων, αν δεν υπάρχει εξίσου και στους κανόνες της μουσικής. Απόψεις αυτού σχετικά με τη σχέση ψυχής και μουσικής βρίσκονται στο έργο του Αθήναιος. Στο έργο του «Αερόπαγος», σώζονται λίγα αποσπάσματα τα οποία αναφέρονται στον ρυθμό και την ηθική αξία της μουσικής. Ο Κέλσος συνιστούσε τη μουσική ως θεραπευτικό μέσο ψυχικών ασθενειών, όπως ήταν η παραφροσύνη, που θεραπευόταν με τον ήχο των κυμβάλων. Ο Γαληνός και Θεόφραστος συνιστούσαν τη μουσική για την θεραπεία της «ισχιαλγίας» και των «αρθρίτιδων». Επίσης ο ήχος του αυλού περιόριζε το φαινόμενο της επιληψίας σύμφωνα με τον Θεόφραστο. Ο Πλάτωνας πίστευε πως η μουσική έπρεπε να χρησιμοποιείται για να γαληνεύει την ψυχή και όχι για να διασκεδάζει τον άνθρωπο. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε πως η μουσική θεραπεύει την ψυχή από τις «παθολογικές τις αψιθυμίες». Τέλος ο Πλούταρχος αναφέρεται στη μουσική στα έργα του «Βίοι Παράλληλοι» και «Ηθικά», αλλά εκτεταμένες του μελέτες πάνω στη μουσική βρίσκουμε στο «Περί της εν Τίμαιο ψυχογονίας» και στον διάλογο «Περί Μουσικής».

Πλατωνικές θεωρίες

Ο Πλάτωνας υποστήριζε πως η μουσική της απόλαυσης αποκλειστικά, αποσταθεροποιεί τη σύνδεση του ατόμου με την κοινωνία, καθώς οδηγεί επιπλέον σε σωματικές ασθένειες, οι οποίες ήταν αποτέλεσμα της ηθικής και σωματικής κατάπτωσης του ατόμου. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα υπήρχαν συγκεκριμένοι ρυθμοί, οι οποίοι είχαν οριστεί από τους σοφούς της εποχής, και καθόριζαν τη σωστή αίσθηση του πόνου και της χαράς. Τα έγχορδα, όπως η κιθάρα και η λύρα, σύμφωνα με τον Πλάτωνα εμπνέουν και εκθειάζουν την ψυχή του ανθρώπου καθώς επίσης αποτελούν και στους περισσότερους λαούς τα αγαπημένα των θεών. Τα πνευστά, από την άλλη πλευρά, αφαιρούν από τον εκτελεστή τη δυνατότητα να τραγουδήσει ή να απαγγείλει κατά τη διάρκεια της μουσικής εκτέλεσης. Ο Πλάτωνας υποστήριζε πως τα τραγούδια αποτελούν παράλληλα και τους νόμους του κράτους. Στο βιβλίο του Πολιτεία παρουσιάζει τους τρόπους της μουσικής να έχουν άμεση σχέση με τους νόμους της πολιτείας όπου αν μεταβληθεί κάποιος τρόπος στη μουσική θα έχει και άμεσο αντίκτυπο αυτό στην κοινωνία καθώς και οι νόμοι του κράτους θα έχουν επηρεαστεί. Επίσης στο έργο του Πολιτεία, υποστήριζε την απλότητα στην μουσική και δεν προτιμούσε τα «πολυαρμονικά» όργανα που μπορούσαν να παίζουν πολλές και διάφορες κλίμακες. Στο συγκεκριμένο του βιβλίο σχολιάζει πως ο ρυθμός και η αρμονία εισχωρούσαν στα βάθη της ψυχής και ασκούσαν πολύ μεγάλη επίδραση σε αυτήν. Επισημαίνει πως οι διδαχθέντες τη μουσική, αντιλαμβάνονταν καλύτερα τη λεπτότητα ενός δημιουργήματος τέχνης, καθώς και τις πιθανές ελλείψεις και τις ατέλειες που παρουσίαζε. Κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, μπορούσαν να αναγνωρίσουν τα άσχημα από τα οποία και θα απομακρύνονταν, χωρίς όμως να τα κρίνουν με τη λογική, λόγω του νεαρού της ηλικίας τους και της αδυναμίας τους για κριτική σκέψη. Στον Τίμαιο, ο Πλάτωνας, υποστήριζε πως η αρμονία δόθηκε από τις Μούσες στους ανθρώπους για να φέρνει τις ψυχές σε αρμονία. Υποστήριζε ότι ο άνθρωπος είχε την τάση να μην κατέχει την χάρη και το μέτρο, για αυτό το λόγο υπήρχε και ο ρυθμός για να βάζει σε τάξη και αρμονία την «αταξία» που υπάρχει μέσα στην ψυχή του ανθρώπου. Επίσης στον Ιωνά, ο Πλάτωνας, αναφέρει πως συγκεκριμένα μέλη της μουσικής παίζουν ορισμένο ρόλο στην ψυχή του ανθρώπου. Οι Κορυβαντιώντες για παράδειγμα, που ήταν άνθρωποι σε καταστάσεις άγχους, σύμφωνα με τα δεδομένα της σημερινής κοινωνίας, αντιλαμβάνονταν με προθυμία μόνο τη μελωδία του θεού που τους κατείχε, και στη συνέχεια εναρμονίζονταν με αυτήν. Η μουσική έπαιρνε δηλαδή το ρόλο της διάγνωσης, οδηγούσε στην έκσταση του ατόμου, και εν τέλη στη θεραπεία αυτού.

Αριστοτελικές θεωρίες

Στο βιβλίο του Πολιτικά ο Αριστοτέλης αναφέρει τη χρήση της μουσικής ως μέθοδο χαλάρωσης ύστερα από τη δουλειά. Ο κίνδυνος που υπήρχε σε αυτή τη λειτουργία της μουσικής ήταν ότι ίσως οι άνθρωποι θεωρώντας την μόνο ως μέθοδο χαλάρωσης, έχαναν την ευκαιρία να διεγείρουν το πνεύμα τους μέσα από αυτήν. Μια δεύτερη χρήση της μουσικής ήταν η απασχόληση με αυτήν στον ελεύθερο χρόνο. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ήταν σημαντικό οι νέοι να ξέρουν να αξιοποιούν σωστά τον ελεύθερο χρόνο τους. Τρίτη χρήση της μουσικής είναι η χρήση ως ηθικό δίδαγμα. Η μουσική δεν έπρεπε να χρησιμοποιείται μόνο στον ελεύθερο χρόνο ως διασκέδαση αλλά να φέρει μαζί της και ένα ηθικό δίδαγμα ώστε ο ακροατής να μαθαίνει παράλληλα να ευχαριστιέται, να αγαπάει και να μισεί τα πράγματα με τον σωστό τρόπο. Η μουσική χρησίμευε σαν κάθαρση των υπερβολικών συναισθημάτων, όπως δυνατά συναισθήματα ελέους και φόβου. Η μουσική λειτουργούσε ως καθαρτικό από την υπερβολή των παθών και άφηνε στον άνθρωπο ένα ήρεμο αίσθημα. Οι θρησκευτικές μελωδίες μπορούσαν να κατευνάσουν τα υπερβολικά συναισθήματα του φόβου, του ενθουσιασμού και του ελέους. Ο Αριστοτέλης όπως και ο Πλάτωνας αναγνωρίζει τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους διαφορετικές αρμονίες μπορούν να επηρεάσουν την ανθρώπινη ψυχή χωρίς όμως να απορρίπτει κάποια από τις αρμονίες. Υποστήριζε πως οι άνθρωποι ανταποκρίνονται σε ορισμένες μουσικές κλίμακες με λύπη και άγχος, σε άλλες με ωριμότητα του μυαλού, και σε άλλες με έναν ειδικό βαθμό μετριοπάθειας και σταθερότητας. Ο Δωρικός τρόπος, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ήταν ο μοναδικός που είχε ως αποτέλεσμα την σταθερότητα της σκέψης. Παρόμοια φαινόμενα εμφανίζονταν και στους ρυθμούς. Κάποιοι από αυτούς είχαν χαρακτήρα που φανέρωνε σταθερότητα, άλλοι παρήγαγαν κίνηση, κάποιοι είχαν χαρακτήρα που προσδιόριζαν τον ελεύθερο άνθρωπο. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε πως η μουσική ασκούσε μεγάλη επιρροή στον άνθρωπο. Ειδικότερα αναφέρεται στις μελωδίες του Ολύμπου οι οποίες είχαν τη δυνατότητα να κάνουν το άτομο να νιώθει ψυχική ανάταση. Οι απόψεις αυτού ταυτίζονταν με του Πλάτωνα. Πίστευε πως οι μελωδίες και οι ρυθμοί είχαν έναν δικό τους χαρακτήρα όπως θυμό, πραότητα, ανδροπρέπεια, αυτοσυγκράτηση και η ψυχή αντιδρούσε ανάλογα όταν τις άκουγε. Ο αυλός ξυπνούσε τα ψυχικά πάθη όπως τον φόβο, τον ενθουσιασμό και σε αυτούς που ήταν κάτοχοι αυτών των παθών επερχόταν θεραπεία και ευχαρίστηση διαμέσου του αυλού.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη οι μελωδίες οι οποίες επέφεραν θεραπεία με το άκουσμά τους στους ανθρώπους χωρίζονται σε 3 κατηγορίες. Στις ηθικές, οι οποίες επιδρούσαν στον χαρακτήρα του ανθρώπου και τον συμμόρφωναν, στις πρακτικές που διέγειραν την ανθρώπινη δραστηριότητα, και στις ενθουσιαστικές που συντελούσαν την κάθαρση της ψυχής. Στη σχολή του Αριστοτέλη υποστηριζόταν πως εφόσον η μουσική είναι αρκετά δυνατή και είχε ιδιαίτερη ισχύ, μπορούσε να προκαλέσει κρίση και εκτόνωση και έτσι απάλλασσε τον άνθρωπο από κάθε είδους ψυχολογική ένταση. Πάνω σε αυτή τη θεωρία στηρίζονταν και οι θεραπευτικές χρήσεις της μουσικής. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει δυο μορφές θεραπευτικών χρήσεων της μουσικής οι οποίες παρουσίαζαν κοινά σημεία με τις σημερινές θεραπευτικές εφαρμογές. Η μια κατηγορία ασχολούνταν με τις πιο ήπιες μορφές ψυχικών διαταραχών οι οποίες θεραπεύονται με τη χρήση κάποιας ήρεμης μουσικής. Η δεύτερη θεραπεία εφαρμοζόταν σε περιπτώσεις βαθύτερων ασθενειών όπου η παθολογική ταραχή, έπρεπε να εντείνεται με μία έντονη μουσική και μετά το πέρας της, να επέρχεται η κάθαρση.

Έρευνα και κείμενο – Συμεωνίδου Χρυσάνθη